Państwo, które przestanie istnieć 01.01.2024

Górski Karabach to region w południowym Kaukazie, który od wieków był przedmiotem sporu między Armenią a Azerbejdżanem. W 1991 roku, po rozpadzie Związku Radzieckiego, miejscowi Ormianie ogłosili niepodległość Republiki Górskiego Karabachu, nazywanej też Artsachem. Jednak ich państwo nie zostało uznane przez żadne inne państwo na świecie, nawet przez Armenię, która od początku wspierała to państwo militarnie i gospodarczo. W 2020 roku doszło do krwawej wojny, w której Azerbejdżan, z pomocą Turcji, odzyskał większość terytorium Górskiego Karabachu. W 2023 roku, po kolejnej ofensywie, Azerbejdżan zmusił Republikę Górskiego Karabachu do podpisania porozumienia o rozwiązaniu jej struktur państwowych do końca tego roku. Co oznacza to dla mieszkańców tego regionu i dla przyszłości stosunków armeńsko-azerskich?

Historia Górskiego Karabachu

Górski Karabach, po ormiańsku nazywany Artsachem, był częścią starożytnej Armenii, która istniała już w VI wieku p.n.e. W średniowieczu region był pod wpływem różnych imperiów, takich jak perskie, arabskie, mongolskie, tureckie i rosyjskie. W XIX wieku Górski Karabach znalazł się pod panowaniem Rosji, która podzieliła go na dwie prowincje: Nagorno-Karabach (Górski Karabach) i Nizhny Karabakh (Dolny Karabach). W 1923 roku, po rewolucji bolszewickiej, Związek Radziecki utworzył Nagorno-Karabachską Autonomiczną Obwód w ramach Azerbejdżańskiej SRR, pomimo że większość ludności stanowili Ormianie. W latach 80. XX wieku, wraz z osłabieniem władzy Moskwy, narastały napięcia etniczne i polityczne między Ormianami a Azerami. W 1988 roku Ormianie z Górskiego Karabachu zorganizowali masowe demonstracje, domagając się przyłączenia do Armenii. W 1991 roku, po ogłoszeniu niepodległości przez Armenię i Azerbejdżan, Ormianie z Górskiego Karabachu również proklamowali swoją suwerenność jako Republika Górskiego Karabachu.

Wojny o Górski Karabach

Azerbejdżan nie uznał secesji Górskiego Karabachu i próbował siłą przywrócić swoją kontrolę nad regionem. Wybuchła wojna, która trwała do 1994 roku i pochłonęła około 30 tysięcy ofiar. Ormianie, z pomocą Armenii, odnieśli zwycięstwo i zajęli nie tylko Górski Karabach, ale także siedem sąsiednich dystryktów Azerbejdżanu, tworząc buforową strefę wokół swojego państwa. W 1994 roku podpisano zawieszenie broni, ale nie udało się osiągnąć trwałego rozwiązania politycznego. Przez ponad dwie dekady trwał zamrożony konflikt, który okresowo wybuchał lokalnymi starciami i incydentami granicznymi.

W 2020 roku doszło do największej eskalacji od czasu pierwszej wojny. Azerbejdżan, wspierany przez Turcję, rozpoczął ofensywę, mającą na celu odzyskanie utraconych terytoriów. Ormianie stawili zacięty opór, ale nie byli w stanie powstrzymać przewagi militarnej i technologicznej Azerbejdżanu, który wykorzystywał m.in. drony bojowe. Po sześciu tygodniach walk, w których zginęło ponad 5 tysięcy ludzi, podpisano porozumienie pokojowe, pośredniczone przez Rosję. Na jego mocy Armenia zgodziła się na oddanie Azerbejdżanowi wszystkich zajętych dystryktów, z wyjątkiem Górskiego Karabachu, który miał pozostać pod kontrolą Ormian, ale pod nadzorem rosyjskich sił pokojowych. Ponadto utworzono korytarz łączący Górski Karabach z Armenią przez terytorium Azerbejdżanu, a także korytarz łączący Azerbejdżan z jego eksklawą Nachiczewan przez terytorium Armenii.

W 2023 roku Azerbejdżan wznowił działania zbrojne, twierdząc, że prowadzi operację antyterrorystyczną przeciwko armeńskim prowokacjom. W ciągu dwóch dni Azerbejdżan zajął większość Górskiego Karabachu, w tym jego stolicę Stepanakert. Ormianie nie byli w stanie stawić skutecznego oporu i zostali zmuszeni do podpisania kolejnego porozumienia o zawieszeniu broni, na mocy którego zobowiązali się do rozwiązania Republiki Górskiego Karabachu i jej armii do końca 2023 roku. Ponadto Azerbejdżan uzyskał prawo do swobodnego przemieszczania się przez korytarz laczyński, który miał być nadal patrolowany przez Rosję.

Koniec Górskiego Karabachu

Republika Górskiego Karabachu, która przez ponad 30 lat walczyła o swoją niepodległość i tożsamość, przestanie istnieć 01.01.2024. Jest to wynik porozumienia o zawieszeniu broni, podpisanego pod presją Azerbejdżanu, który zajął większość terytorium regionu w 2023 roku. Według tego porozumienia, Ormianie z Górskiego Karabachu mają do końca 2023 roku rozwiązać swoje struktury państwowe i wojskowe, a także uznać suwerenność Azerbejdżanu nad całym regionem. W zamian Azerbejdżan obiecuje respektować prawa i kulturę Ormian, którzy zdecydują się pozostać w Górskim Karabachu, oraz zapewnić im autonomię w ramach swojego państwa.

Jednak wielu Ormian nie wierzy w te obietnice i obawia się o swoje bezpieczeństwo i przyszłość. Dlatego tysiące z nich opuściło swoje domy i uciekło do Armenii, gdzie szukają schronienia i pomocy. Według danych ONZ, ponad 100 tysięcy Ormian z Górskiego Karabachu zostało zmuszonych do przesiedlenia się w wyniku wojny w 2020 i 2023 roku. Większość z nich trafiła do obozów dla uchodźców, gdzie cierpią z powodu braku żywności, wody, leków i opieki medycznej. Niektórzy próbują znaleźć pracę lub zakwaterowanie w miastach i wsiach Armenii, ale napotykają na trudności związane z brakiem dokumentów, dyskryminacją i ubóstwem. Wielu z nich marzy o powrocie do swojej ojczyzny, ale nie wie, czy kiedykolwiek będzie to możliwe.

Dywany z Górskiego Karabachu

Przez lata Górski Karabach wyrażał swoją tożsamość i kreatywność poprzez sztukę i kulturę. Dywany z Górskiego Karabachu są jednym z najbardziej rozpoznawalnych i cenionych elementów sztuki i kultury tego regionu. Ich historia sięga ponad tysiąca lat, kiedy to Ormianie zaczęli uprawiać owce i wytwarzać z ich wełny różnorodne tkaniny. Dywany były używane nie tylko jako elementy dekoracyjne i użytkowe, ale także jako nośniki informacji i symboli. Na dywanach można było znaleźć motywy związane z religią, mitologią, astrologią, historią, geografią, zwyczajami i życiem codziennym Ormian. Dywany były również świadectwem umiejętności i gustu artystycznego tkaczy, którzy tworzyli je ręcznie, używając naturalnych barwników i bogatych wzorów.

Dywany z Górskiego Karabachu charakteryzują się żywymi i kontrastowymi kolorami, często dominującymi czerwonym, niebieskim, zielonym i żółtym. Wzory są zazwyczaj geometryczne, ale czasami przedstawiają również zwierzęta, rośliny, symbole religijne i ludzkie postacie. Dywany dzielą się na kilka typów, w zależności od miejsca i sposobu ich produkcji. Najbardziej znane są dywany z Karabachu, które były wytwarzane w warsztatach miejskich i charakteryzowały się wysoką jakością i złożonością wzorów. Dywany z Górskiego Karabachu były eksportowane do wielu krajów, w tym do Rosji, Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Były podziwiane i cenione za swoją oryginalność i piękno. Niektóre z nich znajdują się w muzeach i kolekcjach prywatnych na całym świecie. Dywany te są również źródłem sporu między Armenią a Azerbejdżanem, w którym każdy z nich uważa za część swojego dziedzictwa kulturowego. W 2013 roku UNESCO wpisało dywany z Azerbejdżanu, w tym z Górskiego Karabachu, na listę niematerialnego dziedzictwa ludzkości, co wywołało protesty ze strony Armenii, która twierdziła, że dywany te są ormiańskie i za takie powinny zostać uznane.

Fauna i flora Górskiego Karabachu

Górski Karabach ma bogatą faunę i florę, dzięki swojemu urozmaiconemu krajobrazowi, który obejmuje góry, doliny, lasy, łąki i rzeki. W regionie żyje wiele gatunków zwierząt, takich jak niedźwiedzie, wilki, rysie, dziki, jelenie, sarny, zające, lisy, borsuki, kuny, orły, sokoły, żurawie i bażanty. Niektóre z nich są zagrożone wyginięciem, np. lampart kaukaski, który jest uważany za najrzadszego dużego kota na świecie. W Górskim Karabachu można również spotkać endemiczne gatunki, takie jak karabachski koń, który jest jednym z najstarszych i najpiękniejszych ras koni, oraz karabachski owczarek, który jest silnym i odważnym psem pasterskim.

Wśród roślin można znaleźć dęby, buki, sosny, jodły, brzozy, kasztany, orzechy, jabłonie, grusze, morele, wiśnie, maliny, jeżyny i wiele innych. Górski Karabach jest również słynny ze swoich winnic, które produkują wysokiej jakości wino, cenione zarówno przez Ormian, jak i Azerów. 

Winiarstwo w Górskim Karabachu

Winiarstwo to jedna z najstarszych i najważniejszych gałęzi rolnictwa w Górskim Karabachu. Według niektórych źródeł, uprawa winorośli w regionie sięga ponad 6000 lat, co czyni go jednym z kolebek cywilizacji winiarskiej. W Górskim Karabachu rośnie wiele odmian winogron, zarówno lokalnych, jak i wprowadzonych z innych krajów. Niektóre z nich to: Areni, Khndoghni, Voskehat, Karmrahyut. Wino z Górskiego Karabachu ma bogaty i zróżnicowany smak, aromat i kolor, w zależności od rodzaju winogron, gleby, klimatu i sposobu produkcji.

Wino z Górskiego Karabachu było nie tylko źródłem dochodu i dumy dla jego mieszkańców, ale także nieodłącznym elementem kultury i tradycji. Wino było pite podczas świąt, uroczystości, spotkań i posiłków. Wino było również używane do leczenia niektórych chorób i do pielęgnacji urody. Wino z Górskiego Karabachu było podziwiane i cenione przez wielu podróżników, pisarzy, historyków i koneserów, którzy odwiedzali region, a także nagradzane na wielu międzynarodowych konkursach i wystawach.

Flaga Górskiego Karabachu

Górski Karabach wyrażał swoją niepodległość i tożsamość poprzez różne symbole. Flaga Górskiego Karabachu jest bazowana na fladze Armenii, z jedyną różnicą polegającą na dodanym białym, łamanym pasie mającym symbolizować, że jest to rejon oddzielony od Armenii. Barwa czerwona oznacza przelaną krew ormiańskich bohaterów za wolność i chrześcijaństwo. Błękitny to kolor nieba, a pomarańczowy to kolor ziemi i pracy. Biały pas ma kształt schodów, co ma symbolizować trudną drogę do niepodległości i aspiracje do zjednoczenia z Armenią. Flaga Górskiego Karabachu została przyjęta w 1992 roku, po ogłoszeniu niepodległości regionu. Flaga ta jest używana przez władze i mieszkańców Górskiego Karabachu, ale nie jest uznawana przez Azerbejdżan ani przez żadne inne państwo.

Pomnik Tatik i Babik

Najbardziej charakterystycznym symbolem Artsakhu jest jednak pomnik Tatik i Babik, który znajduje się na wzgórzu w Stepanakercie, około 10 km na południowy zachód od miasta. Jest to monumentalny rzeźbiony obraz przedstawiający staruszkę i starszkę zrobionych z kamienia, reprezentujących ludność górskiego Karabachu. Znajdują się w nim również napisy “Tatik-papik” oraz “Dedo-Babo”, co oznacza “Ojciec i Matka”. Pomnik jest uważany za symbol narodowy Górskiego Karabachu i jego tożsamości. Pomnik został zbudowany w 1967 roku, z okazji 50-lecia Nagorno-Karabachskiej Autonomicznej Obwodu. Został zaprojektowany przez rzeźbiarza Sargisa Baghdasaryana i architekta Hakoba Hakobiana. Pomnik został uszkodzony podczas wojny w 2020 roku, ale został później odrestaurowany.

Wiza do Górskiego Karabachu

Największym symbolem niezależności Górskiego Karabachu i jego odrębności od Armenii były specjalne wizy. Posiadanie w paszporcie wizy tzw. Republiki Górskiego Karabachu w praktyce uniemożliwia późniejszy wjazd do Azerbejdżanu, który uważa, że region ten jest jego integralną częścią i nie uznaje jego niepodległości. Aby uzyskać wizę do Górskiego Karabachu, należało najpierw zwrócić się do Ministerstwa Spraw Zagranicznych RGK w celu uzyskania pozwolenia.  Po pozytywnym rozpatrzeniu wniosków rosyjskie siły pokojowe udzielały obcokrajowcom zgody na wjazd. Następnie obcokrajowcy musieli udać się do urzędu wizowego w Stepanakercie, gdzie otrzymywali wizę w postaci naklejki do paszportu. Posiadanie wizy do Górskiego Karabachu skutkuje dożywotnim zakazem wjazdu do Azerbejdżanu, który uważa to za naruszenie swojej integralności terytorialnej i suwerenności. Dlatego możliwe było również uzyskanie wizy na osobnej kartce papieru I niewklejanie jej do paszportu. Azerbejdżan do dziś prowadzi listę osób, które odwiedziły Górski Karabach, i grozi im karą pozbawienia wolności lub grzywną. Dlatego wielu obcokrajowców, którzy podróżowali do Górskiego Karabachu, używa dwóch paszportów lub prosi o nieumieszczanie wizy w paszporcie, a wklejenie jej na osobną kartkę papieru.

Podsumowanie

W tym artykule opisałem historię, kulturę i tradycje Górskiego Karabachu, regionu w południowym Kaukazie, który przez ponad 30 lat walczył o swoją niepodległość i tożsamość jako Republika Górskiego Karabachu, nazywana też Artsachem. Przedstawiłem również przyczyny i skutki wojen, które toczyły się między Ormianami a Azerami o kontrolę nad tym terytorium, a także porozumienia pokojowe, które miały zakończyć konflikt. Na koniec opisałem, jak Górski Karabach wyrażał swoją suwerenność i tożsamość poprzez symbole i wizy, które były wymagane dla obcokrajowców, a które skutkowały dożywotnim zakazem wjazdu do Azerbejdżanu.

Artykuł ten ma na celu pokazać, jak skomplikowana i niepewna jest sytuacja Górskiego Karabachu, który przestanie istnieć 01.01.2024, na mocy porozumienia o zawieszeniu broni, podpisanego pod presją Azerbejdżanu, który zajął większość terytorium regionu w 2023 roku. Jest to smutny i tragiczny koniec państwa, które przez wiele lat było symbolem walki i nadziei Ormian, a także miejscem bogatym w historię, kulturę i tradycje. Co stanie się z mieszkańcami tego regionu i z ich dziedzictwem? Czy będą mogli żyć w pokoju i harmonii z Azerami? Czy będą mieli prawo do zachowania swojej tożsamości i kultury? Czy będą mieli szansę na powrót do swojej ojczyzny? Są to pytania, na które nie ma łatwych odpowiedzi, ale które warto zadać sobie i innym.

[obrazek wyróżniający: We Are Our Mountains / CC BY-SA 2.0]